Oleh : Prof Madya Dr. Nor Azian Abdul Murad, Pengarah/ Pensyarah Kanan, Pakar Pakar Perubatan Molekul (Penyakit Tidak Berjangkit), Institut Biologi Perubatan Molekul (UMBI), Universiti Kebangsaan Malaysia (UKM)
Hari Kesedaran Hiperkolesterolemia Famili (FH) Sedunia disambut pada setiap 24 September saban tahun. Tujuan utama diadakan adalah untuk meningkatkan kesedaran tentang penyakit genetik berkait dengan FH yang meningkatkan kadar kolesterol sejak kecil. FH adalah amat berbahaya berbanding penyakit hiperkolesterolemia yang biasa kerana ia boleh meningkatkan risiko penyakit jantung di awal usia. Mari kenali dengan lebih mendalam perbezaan di antara hiperkolesterolemia dan FH serta langkah-langkah yang boleh diambil bagi mendiagnosis penyakit FH di peringkat awal.
Menurut Perpustakaan Perubatan Kebangsaan USA, hiperkolesterolemia ditakrif sebagai peningkatan tahap kolesterol yang melibatkan kolesterol jumlah (Total Cholesterol) (TC>5.2 mmol/l) dan juga kolesterol lipoprotein berketumpatan rendah dikenali sebagai kolesterol jahat (LDL-C> 2.6 mmol/l).
Hiperkolesterolemia disebabkan oleh pelbagai faktor termasuk persekitaran, gaya hidup dan juga genetik berdasarkan Penerbitan Kesihatan Harvard. Hiperkolesterolemia yang disebabkan oleh faktor genetik dikenali sebagai Hiperkolesterolemia Famili (FH). Faktor genetik ini diwarisi oleh pesakit FH daripada ibu bapa mereka. Faktor genetik ini melibatkan perubahan pada jujukan asid nukleotida ataupun DNA dalam badan manusia. Perubahan jujukan DNA ini boleh menyebabkan fungsi gen serta protein yang menjalankan fungsi-fungsi tertentu di dalam badan terganggu. Perubahan jujukan DNA juga dikenali sebagai mutasi. Empat gen utama yang menyebabkan FH adalah LDLR, LDLRAP1, PCSK9 dan APOB1 (menurut MedlinePlus). Perubahan jujukan DNA pada keempat-empat gen ini menyebabkan fungsi proteinnya terjejas seterusnya menyebabkan peningkatan kolesterol terutamanya kolesterol jahat (LDL-C) di dalam badan. FH dengan mutasi pada empat gen ini dikenali sebagai FH Monogenik, manakala FH Poligenik disebabkan oleh mutasi pada gen selain daripada keempat-empat gen ini.
Perbezaan di antara hiperkolesterolemia dan FH
Individu dengan hiperkolesterolemia biasa tidak mempunyai kadar TC dan LDL-C setinggi individu yang menghidap FH. Menurut Garis Panduan Praktis Klinikal: Pengurusan Hiperkolesterolemia oleh Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM), 2023, FH ditakrif apabila pesakit dewasa mempunyai kadar TC melebihi 7.5 mmol/L, manakala LDL-C melebihi 4.9 mmol/L Sebaliknya, pesakit dengan hiperkolesterolemia biasa menunjukkan kadar TC dan LDL-C adalah lebih rendah. Pesakit FH juga lazimnya mempunyai sejarah keluarga yang menunjukkan hiperkolesterolemia, penyakit jantung, atau kematian pramatang. Sejarah ini melibatkan ahli keluarga peringkat pertama (ibu bapa, adik-beradik dan anak-anak) serta peringkat kedua (ibu atau ayah saudara, datuk dan nenek, anak saudara).
Ciri fizikal antara pesakit hiperkolesterolemia biasa dan FH adalah berbeza. Secara umum, pesakit dengan hiperkolesterolemia biasa tidak menunjukkan ciri-ciri klinikal FH kerana kadar kolesterol tidak setinggi FH (Garis Panduan Praktis Klinikal: Pengurusan Hiperkolesterolemia, KKM, 2023). Ciri fizikal utama pesakit dengan FH adalah xantoma (benjolan akibat penggumpulan lemak pada tendon), xantelasma (penggumpulan lemak di sekitar mata), arkus kornea (bulatan putih yang kelihatan di sekeliling kornea) (MedlinePlus). Terdapat beberapa kriteria yang boleh digunakan untuk mengenal pasti penyakit FH seperti kriteria Simon Broome’s(SB) dan Skor Dutch Lipid Clinic Network (DLCNS) dan Make Early Diagnosis to Prevent Early Deaths (MEDPED). Kriteria SB mengambil kira simptom fizikal, sejarah keluarga, tahap kolesterol, serta diagnosis molekul, dan seterusnya mengklasifikasikan FH kepada kepada dua kategori iaitu FH pasti (definite) dan FH barangkali (probable).
Rajah 1: Ciri fizikal FH yang berpunca daripada pengumpulan kolesterol secara berlebihan dalam badan. Xantelasma pada kelopak mata, tendon xantoma pada tangan, arkus kornea pada anak mata dan tendon xantoma pada tumit kaki.
Pengumpulan lemak secara berlebihan dalam badan, terutamanya di salur darah jantung boleh menyebabkan penyakit jantung koronari (CHD/CAD) dalam kalangan pesakit FH pada usia lebih muda berbanding individu normal. Menurut Horton dan rakan-rakan, melalui penerbitan awal yang mengkaji tentang perkaitan FH dengan penyakit jantung pada tahun 2009, individu normal lazimnya mula menunjukkan tanda-tanda penyakit CAD selepas usia 60 tahun ke atas. Sebaliknya, individu dengan FH homozigus – iaitu yang mewarisi dua salinan gen tidak normal, daripada kedua-dua ibu bapa boleh mengalami CHD/ CAD seawal usia bawah 20 tahun. Bagi individu dengan FH heterozigus, yang hanya mewarisi satu salinan gen adalah tidak normal, risiko penyakit jantung biasanya meningkat selepas usia 40 tahun.
FH di Malaysia masih kurang didiagnosis dan kurang diiktiraf. Namun begitu, ia semakin mendapat perhatian umum dan telah menjadi kebimbangan kesihatan awam sejak beberapa tahun kebelakangan ini. Perkara ini selari dengan dapatan daripada Tinjauan Kebangsaan Kesihatan dan Morbiditi (NHMS) 2023, yang melaporkan bahawa 33.3 peratus atau kira-kira 7.6 juta individu dewasa di Malaysia mempunyai tahap kolesterol yang tinggi. NHMS 2023 turut menunjukkan bahawa 44 peratus individu dewasa mempunyai tahap kolesterol LDL (LDL-C) yang tinggi, 27 peratus mempunyai tahap kolesterol baik (HDL-C) yang rendah, dan 23 peratus mempunyai tahap trigliserida (TG) yang tinggi. Ketiga-tiga komponen ini iaitu LDL-C, HDL-C dan TG merupakan faktor penting yang boleh meningkatkan risiko penyakit jantung. Oleh yang demikian, adalah amat penting untuk mengenal pasti dan mendiagnosis hiperkolesterolemia dan FH pada peringkat awal bagi mengurangkan risiko penyakit jantung dan komplikasi berkaitan.
Penyelidikan mengenai FH di peringkat kebangsaan baru-baru ini menganggarkan bahawa prevalens FH yang disyaki secara klinikal di Malaysia adalah kira-kira satu dalam setiap 100 rakyat Malaysia (1.0–1.1peratus), suatu kajian yang dilakukan oleh Chua dan rakan-rakan dan diterbit pada tahun 2021. Sementara itu, kes FH yang disahkan secara genetik di Malaysia dianggarkan berlaku pada kadar satu dalam 427 individu berdasarkan saringan populasi, melalui kajian yang dilakukan oleh Chua dan rakan-rakan yang diterbitkan pada tahun 2022. Menurut Abdul Murad dan rakan-rakan pada 2023, Monogenik FH dikenalpasti pada 48 peratus peserta di peringkat penemuan (peringkat awal kajian) dan sebanyak 12.4 peratus telah dikenalpasti pada peringkat validasi (peringkat kedua, saringan dilakukan keatas lebih daripada 300 sampel FH). Walau bagaimanapun, anggaran ini mungkin tidak sepenuhnya tepat kerana penyaringan FH dalam kalangan populasi Malaysia masih belum dilaksanakan secara menyeluruh.
Penggunaan ubat
Ubat statin lazimnya digunakan untuk merawat pesakit yang hiperkolesterolemia dan FH. Antara contoh ubat statin termasuk atorvastatin, simvastatin, lovastatin, rosuvastatin dan pravastatin. Dos statin bergantung kepada tahap kolesterol pesakit. Bagi pesakit dengan hiperkolesterolemia biasa, dos statin yang rendah digunakan, sebaliknya, individu dengan FH memerlukan dos yang lebih tinggi iaitu antara 40 hingga 80 mg (Medscape.com). Matlamat utama penggunaan statin adalah untuk menurunkan kadar kolesterol sebanyak 50 peratus daripada paras asal, seperti yang dinyatakan di dalam ESC/EAS Guidelines for the management of dyslipidemias: lipid modification to reduce cardiovascular risk pada 2019. Ini penting bagi memastikan tahap kolesterol dalam darah dapat dikawal dan tidak termendak di dalam saluran darah jantung, yang merupakan faktor utama penyumbang kepada penyakit jantung koronari.
Kajian berkaitan FH
Institut Biologi Molekul Perubatan (UMBI), Universiti Kebangsaan Malaysia (UKM) merupakan salah sebuah institusi penyelidikan di Malaysia yang menjalankan kajian berkaitan FH, khususnya dalam mengenal pasti faktor genetik yang terlibat. Terbaru, UMBI telah menggunakan pendekatan penyaringan ahli keluarga melalui “Analisis Trio” dalam satu keluarga yang disyaki mempunyai FH. Pesakit yang berkemungkinan menghidap FH ini ialah seorang wanita berusia 42 tahun. Sampel darah telah diambil untuk mendapatkan DNA pesakit, dan penjujukan eksom bagi mengenalpasti mutasi pada pesakit ini telah dilakukan.
Penjujukan eksom turut melibatkan sampel daripada ibu bapa pesakit bagi memudahkan analisis data dan menentukan corak pewarisan penyakit. Hasil penjujukan eksom mendapati bahawa pesakit mewarisi mutasi gen LDLRAP1, PCSK9 dan APOB daripada kedua-dua ibu bapanya. Walaupun ayah pesakit mempunyai mutasi pada gen PCSK9 dan APOB, tahap kolesterol total (TC) dan kolesterol LDL (LDL-C) beliau adalah rendah. Keadaan ini mungkin disebabkan oleh faktor lain seperti pengaruh persekitaran atau interaksi dengan gen lain yang menyebabkan protektif terhadap FH. Tahap kolesterol adik kedua dan ketiga pesakit masih belum diketahui. Namun, memandangkan mereka turut mewarisi mutasi yang sama, adalah penting untuk mereka menjalani saringan kolesterol secara berkala dan memulakan rawatan statin sekiranya tahap TC dan LDL-C didapati tinggi. Penyaringan genetik terhadap ahli keluarga lain juga boleh dilakukan bagi mengenal pasti individu lain yang berisiko menghidap FH dalam keluarga tersebut.
Kesimpulan
Kesimpulannya, FH adalah merupakan sejenis penyakit genetik yang berbeza daripada hiperkolesterolemia biasa, yang lazimnya berpunca daripada faktor persekitaran seperti pemakanan yang tidak sihat dan kurangnya aktiviti fizikal. FH menyebabkan peningkatan kadar kolesterol dalam darah, yang boleh termendap di dalam saluran darah dan seterusnya meningkatkan risiko penyakit jantung yang berpotensi. membawa maut. Sempena Hari Kesedaran FH Sedunia 2025, marilah kita bersama-sama mengamalkan gaya hidup sihat langkah pencegahan terhadaphiperkolesterolemia dan serangan jantung.
Rajah 2: Pokok keluarga pesakit dengan FH dan mutasi yang telah dikenal pasti melalui penjujukan eksom.